سوره ابراهیم(ع) چهاردهمین سوره قرآن مجید در ترتیب تلاوت سوره‏ها و هفتادودومین سوره در ترتیب نزول مشهور است1. این سوره به مناسبت ذکر نام حضرت ابراهیم(ع) در ضمن دعاهای ایشان (آیات 22-27) به این نام خوانده شده است2 و در روایات فضائل‏السور و نیز اقوال مفسران و علمای علوم قرآنی تنها بدین نام معروف است3؛ این سوره در پایان جزء سیزدهم از اجزای سی‏گانه قرآن مجید قرار گرفته است.
سوره ابراهیم(ع) دارای هفت واحد موضوعی(رکوع)، 52 آیه در مصحف رایج بنابر عدد کوفی و در شمارش‏های دیگر 51، 54 و 55 آیه، 831 کلمه4 و 3هزار و 434 حرف5 است. این سوره به اجماع علوم قرآنی در مکه نازل شده به جز در آیه 28 و 29 که در مدینه و در شأن مشرکان کشته‏شده در جنگ بدر نازل شده است6.
سوره ابراهیم(ع) که پس از سوره رعد و قبل از سوره حجر قرار گرفته است، دارای مشابهت‏ها و همبستگی‏های مشهوری با سوره حجر است که در دیدگاه زوجیت سوره‏ها زوج سوره ابراهیم می‏باشد؛ از جمله این همبستگی‏ها می‏توان به این موارد اشاره کرد:
- پایان سوره ابراهیم با وصف قرآن و آغاز سوره حجر با همین وصف7.
- در هر دو سوره به اصل رسالت الهی و مخالفت کافران با آن و تحقق و ثبوت سنت الهی در اقوام گذشته پرداخته شده است8، با این تفاوت که در سوره حجر بیان مصداق و تفصیل بیشتری دارد.
- در هر دو سوره، از حضرت ابراهیم(ع) در چندین آیه یاد شده است9.
- در سوره ابراهیم(ع) که به اغوا و اغرای شیطان اشاره شده است10 سوره حجر به ریشه‏یابی و پی‏جویی زمینه و سبب آن پرداخته و در این‏باره بیانی تفصیل‏گونه دارد11.
- در روایتی از امام صادق(ع) قرائت دو سوره ابراهیم(ع) و حجر در یکی از نمازهای هفته دارای خاصیتی ویژه معرفی شده است12، این روایت در صورت صحت با توجه به همراهی این دو سوره در آن می‏تواند موءیدی بر زوجیت و همبستگی این دو سوره باشد.
سوره ابراهیم(ع) جزء پنج سوره الراءات (سوره‏هایی که با الر آغاز می‏شوند) یعنی یونس(ع)، هود(ع)، یوسف(ع)، ابراهیم(ع) و حجر است و در ترتیب مصحف رایج و ترتیب تلاوت پشت سرهم آمده‏اند جز این‏که سوره رعد که با المر آغاز می‏شود بعد از یوسف(ع) و قبل از ابراهیم(ع) در میان آنها قرار گرفته است13. سیوطی به نقل از برخی علمای گذشته "الراءات" را بساتین‏القرآن نامیده است14؛ هم‏چنین این سوره در دسته‏بندی الهام گرفته از روایت نبوی که قرآن مجید به چهار قسم "سبع‏طوال، مثانی، مئین و مفصل "تقسیم می‏شود، در شمار سوره‏های مثانی محسوب شده است15.
"رسالت" رسولان الهی، محور موضوعی سوره ابراهیم(ع) است16: که در حجم قابل‏توجهی از سوره بدون مشخص‏کردن پیامبری خاص گفت‏وگوها و رویارویی رسولان با مخالفان ایشان را ارائه داده است. اصول و مواضع کلی رسولان الهی و عکس‏العمل منکران ایشان در این سوره جمع‏بندی شده است به‏طوری‏که ارائه چنین دورنما و تصویری کلی از رسالت پیامبران و واکنش منکران آنها در سور دیگر قرآن کمتر دیده می‏شود. تکرار قابل‏ملاحظه کلمه "رسل" و مشتقات آن (10 بار) و کلمه ناس (نه قومی خاص) (6 بار) با توجه به حجم سوره و نیز ارائه تقابل‏های نمادین و کلی، نه مختص به پیامبر یا قومی خاص، مناسبتی جالب و تدبر برانگیز با محور موضوعی این سوره دارد.
تقابل‏هایی مانند نور و ظلمت17، کلمه طیبه و کلمه خبیثه18، قرار و زوال، ثبات و بی‏قراری19. براین اساس یاد کرد ابراهیم(ع) نیز که در نگاه قرآنی، رسولی نمونه شناخته می‏شود، با این محور موضوعی هماهنگی و مناسبت دارد و گزارش کوتاهی که از مقابله و برخورد موسی(ع) با قوم خود آمده است20 حالتی استطرادی خواهد داشت.
دورنمای دیگری از سوره که بی‏ارتباط با محور موضوعی مذکور سوره نیست و خود می‏تواند به‏عنوان محور موضوعی سوره دیده شود و مسئله رسالت و تقابل رسولان و منکرانشان وابسته بدان مطرح گردد همان "تقابل ثبات و زوال" است؛ براین اساس در این سوره، بینش‏ها و عقاید، عمل‏ها و کردارها، گفتارها و اقوال، اعتمادها و تکیه‏گاه‏ها، پیروی‏ها و رهبران، فرجام‏ها و عواقب با این نگاه و با این تقابل نگریسته شده و ارائه می‏گردد، مثلاً یادآوری توکل بر خداوند و چهاربار تکرار مشتقات آن در دو آیه 11 و 12 در مقابل اعتماد و اتکال کافران بر اعمال و رهبران مستکبر خود21 از جمله شواهد بارز این موضوع محوری است. انبیا و دعوت آنان و فرجام موءمنان و منکران رسل و سخن و فرجام ایشان مصادیق روشنی از حق و قرار و ثبات از یک‏طرف22 و باطل، زوال، بوار و هلاک23 از طرف مقابل نمایانده می‏شوند. ابراهیم(ع) نیز در تصویری که از او داده می‏شود یعنی "بشری متصل و متکی به حق" و "داعی پروردگار" به‏عنوان نمونه کاملی از ثابتان و قراریافتگان و سخنان و دعاهای او به‏عنوان نمونه بارزی از قول ثابت و در تعبیری رساتر مصداق کامل و بارز آیه 27 این سوره است24: یتبت‏الله الذین بالقول الثابت فی‏الحیوة و فی‏الاخرة: «خداوند موءمنان را با گفتار ثابت و حق در زندگی دنیا و آخرت ثبات و قرار می‏بخشد».
این سوره با حروف مقطعه الر و اشاره به انزال کتاب و هدف از آن و مالکیت فراگیر الهی و گمراهی و فرجام بد کافران آغاز شده و پس از اشاره به همزبانی رسولان الهی با قوم خویش و این‏که هدایت و گمراهی به مشیت خداوند عزیز حکیم است، رسالت موسی(ع) را یادآور می‏شود سپس به پندگیری از سرگذشت اقوام گذشته فرا می‏خواند و در این میان گفتار رسولان الهی و پاسخ منکرانشان بدون مشخص‏کردن رسول و قومی خاص آورده شده است. در ادامه بی‏ثمربودن اعمال کافران و فرجام دردناک آنان در قیامت و گفت‏وگوی پیروان گمراه‏شده با رهبران گمراه‏کننده مانند مستکبران و شیطان و فرجام خوش موءمنان صالح بیان گردیده است. پس از مقایسه کلمه طیبه با کلمه خبیثه با تمثیل آن دو به دو درخت یکی استوار و باردار و دیگری از جابرکنده و بی‏قرار و اشاره به هلاکت و زوال کافران و مشرکان و ثبات و قرار موءمنان و دعوت ایشان به نماز و انفاق و بیان مظاهری از ربوبیت الهی، دعاهای ابراهیم(ع) برای خود، فرزندانش و موءمنان آمده است. در ادامه سوره با تأکید بر عدم‏غفلت و خلف‏وعده خداوند و ارائه تصویری از مناظر نزول عذاب الهی و روز قیامت، همه مردم به خصوص ظالمان را هشدار می‏دهد و سرانجام، این سوره با وصفی زیبا از قرآن خاتمه‏ای به یادماندنی به ذهن می‏سپارد: هذا بلاغ للناس و لینذروا به ولیعلموا أنما هو اله واحد و لیذکر اولواالالباب: «این پیامی است برای همه مردم تا این‏که بدان بیم یابند و بدانند که او معبودی یگانه است و تا صاحبان خرد پند گیرند».
هرکس بخواهد حضرت ابراهیم(ع) را با معرفی قرآن بشناسد در اولین مرحله، این سوره ابراهیم(ع) است که او را به‏سوی خود می‏کشاند. سوره‏ای که تنها با نام "ابراهیم" خوانده می‏شود. حضرت ابراهیم(ع) را با دعاهایش شناسانده است و این تنها سوره‏ای است در میان سوره‏های قرآن کریم که در یادکرد ابراهیم(ع) تنها دعاهای او را آورده است25. در میان دعاهای قرآنی رایج میان مسلمانان برخی دعاهای ابراهیم(ع) در این سوره مشهور است از جمله: رب اجعلنی مقیم‏الصلوة و من ذریتی ربنا و تقبل دعاء: «پروردگارا! مرا برپادارنده نماز قرار ده و نیز از فرزندانم. پروردگارا و دعای مرا بپذیر»(آیه 40)
ربنا اغفرلی و لوالدی و للموءمنین یوم یقوم‏الحساب: «پروردگارا، روزی که حساب برپا می‏شود بر من و پدر و مادرم و بر موءمنان ببخشای»(آیه 41).
و از جمله امثال قرآن کریم سه مثلی که در این سوره آمده است26 در زیبایی و تأثیر نمونه‏اند.
سوره ابراهیم(ع) که تمام فضای آن را مبانی معرفتی، بینشی و عقیدتی فرا گرفته است27، تنها دستور و سفارش عملی که برای موءمنان و البته وابسته به بینش و عقیده را بیان می‏کند، در میانه سوره و در خصوص اقامه نماز و انفاق آشکارا و پنهان است28.
در برخی روایات فضائل‏السور "رفاقت و همنشینی ابراهیم(ع)" در بهشت ثمره قرائت (موءثر و مداوم) این سوره بیان شده است29 که محتوای سوره و اثر وضعی قرائت موءثر آن در شخصیت قاری می‏تواند موءیدی بر صحت مضمون این روایت باشد.